Archieven maken steeds meer van hun collecties digitaal beschikbaar. Zo kan binnenkort iedereen online onderzoek doen in het archief van de scheepswerf De Schelde in Vlissingen, een werf met een rijk marineverleden. De redactie heeft Ron H.C. van Maanen gevraagd iets meer te vertellen over dit bijzondere archief.
Het archief van de Kon. Mij. De Schelde te Vlissingen, 1875-1970
Voorgeschiedenis
Vlissingen, van oorsprong een klein vissersdorp, groeide in de zeventiende eeuw uit tot de marinebasis in Zeeland. De admiraliteitswerf werd rond 1688 verplaatst van de Dokhaven naar een locatie direct aan de Schelde gelegen. Hier was ook de toegang inclusief sluis tot de Dokhaven gesitueerd. Tijdens de Frans-Bataafse tijd bleven de admiraliteitswerf en Dokhaven in gebruik. In 1814 besloot de Nederlandse regering dat er in Vlissingen een constructie- annex uitrustingswerf moest komen. Voor de opbouw werd deels het bouwmateriaal dat vrijkwam bij de opheffing van de Antwerpse marinewerf gebruikt. De voormalige admiraliteitswerf werd in gebruik genomen als uitrustingswerf. In de Dokhaven werd de constructiewerf van de grond af nieuw opgebouwd, in feite terug naar de locatie uit de zeventiende eeuw. In 1867 werd de marinewerf opgeheven zonder dat het complex een nieuwe bestemming kreeg.*
De Kon. Mij. De Schelde
De bekende hoofdingenieur Tideman, die een deel van zijn marineloopbaan te Vlissingen had gewerkt, had al eerder gepleit voor de vestiging van een particuliere werf, echter zonder succes. Pas toen hij er in slaagde koning Willem III voor een dergelijke onderneming te interesseren kwam er schot in de zaak. In 1875 werd de Kon. Mij. De Schelde opgericht. Deze scheepswerf groeide uit tot de grootste werkgever in Zeeland met ver over de 4000 werkplaatsen. Aanvankelijk bleef het aantal opdrachten van de Koninklijke Marine beperkt. Men werd wel hoofdleverancier van de Rotterdamsche Lloyd. Aan het eind van de negentiende eeuw werden de eerste grote schepen voor de Koninklijke Marine gebouwd, zoals de Noord-Brabant. In de twintigste eeuw bouwde de werf voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog onder meer de kruiser Java en de kanonneerboot Johan Maurits van Nassau. De Schelde lag ook aan de basis van de Nederlandse onderzeedienst. De eerste Nederlandse onderzeeër werd in Vlissingen gebouwd, gevolgd door vele O- en K-boten. Na de Tweede Wereldoorlog werd in eerste instantie slechts mondjesmaat voor de marine gebouwd, bijvoorbeeld een deel van de onderzeebootjagers en de Van Speijk-fregatten uit respectievelijk de jaren vijftig en zestig. Na het opgaan in het Rijn-Schelde-Verolme concern en het vervolgens overgaan naar het Damen concern ontpopte de werf zich tot de bouwer van grote oppervlakteschepen voor de Koninklijke Marine. Inmiddels is de werf verhuisd uit het centrum van de stad. Sinds 1975 worden geen schepen meer te water gelaten in de Dokhaven. Afbouw vond tot een paar jaar geleden nog wel plaats, zij het dat deze verplaatst was naar het zogenaamde eiland.
Naast schepen bouwde De Schelde echter ook vliegtuigen, bruggen en zelfs autobussen. De machinefabriek en ketelmakerij, sinds 1876 in bedrijf, vervaardigde ketels en machines voor schepen, maar ook voor elektriciteitcentrales.
Het archief
Het gemeentearchief Vlissingen beheert sinds een aantal jaren het archief van de Kon. Mij. De Schelde over de periode 1875-1970. Grofweg valt dat in een aantal delen uiteen: het directie-archief, het foto-archief en het tekeningenarchief. Het eerste bevat naast de gebruikelijke notulen van directievergaderingen ook brievenboeken, financiële boekhouding en orderadministratie. Bij het laatste moet tevens gedacht worden aan de correspondentie rondom de contracten. Er zijn bijvoorbeeld stukken aanwezig over nooit gerealiseerde opdrachten, zoals een mijnenlegger voor de Belgische marine aan het begin van de twintigste eeuw. De brievenboeken van directieleden geven een indringend beeld over hoe de werf achter de schermen werkte. Zo is er sprake van kartelvorming door het maken van prijsafspraken rondom de Eerste Wereldoorlog met Rotterdamse en Amsterdamse scheepswerven als het gaat om het binnenhalen van marine-opdrachten. Genoemd archiefgedeelte is voorzien van een inventaris. Via de website van het Gemeentearchief Vlissingen en archieven.nl is het mogelijk een indruk te krijgen van wat er aanwezig is.
Het foto-archief, met o.a. veel glasnegatieven, dateert van het einde van de negentiende eeuw. Tot aan 1970 geeft het een beeld van alle bedrijfsactiviteiten. De hoeveelheid negatieven is overweldigend, naar schatting meer dan 120.000 stuks. Aan het beschrijven en digitaliseren wordt gewerkt. Naar verwachting kunnen eind 2014 de eerste resultaten online worden getoond.
Het tekeningenarchief begint in 1876 en valt op haar beurt uiteen in machinefabriek, annex ketelmakerij, en scheepsbouw. Inmiddels is de digitale ontsluiting van de tekeningen van de machinefabriek en ketelmakerij nagenoeg voltooid. Het gaat om circa 2.400 tekeningen en enkele tientallen bestekken. De tekeningen zijn inmiddels bijna allemaal gedigitaliseerd. In het kader van een Open Cultuur data-project wordt nagegaan of het mogelijk is deze tekeningen in 2014 via het Internet aan te bieden. Van de afdeling Scheepsbouw zijn enkele tienduizenden tekeningen bewaard gebleven, echter in principe alleen van gerealiseerde projecten en dan nog alleen als het gaat om nieuwbouw. Ondanks deze aderlating geven de bewaarde tekeningen een uitstekend beeld van de gebouwde schepen, zowel aan de buiten- als aan de binnenzijde. Zo kunnen we ons een beeld vormen van stoelen, banken en ander meubilair, deels op de eigen timmerfabriek gemaakt, maar ook van kanonfundaties op de befaamde Willem Ruys en het gegraveerde glas in salondeuren op een Russisch vrachtschip. In de komende jaren zullen de ‘scheepsbouwtekeningen’ verder toegankelijk worden gemaakt.
In het geval van het archief van de Kon. Mij. De Schelde worden dus de correspondentie, het beeldmateriaal en de tekeningen op één locatie beheerd en toegankelijk gemaakt. Dat dit een proces van jaren betekent is logisch, gezien de omvang van het archief (rond de tweehonderd strekkende meter). De verzameling van tientallen (half)modellen van de schepen is verspreid geraakt. Een deel berust bij Damen Schelde Naval Shipbuilding en bij het Zeeuws maritiem museum in Vlissingen, maar ook bij particulieren.
Overige bronnen
Voor de geschiedenis van de Vlissingse Admiraliteitswerf zijn de Admiraliteitsarchieven in het Nationaal Archief van groot belang. Echter het archief van Rekenkamer C in het Zeeuws Archief is wellicht van nog groter belang door de rekeningen, soms met bijlagen, van de equipagemeesters van de verschillende marinewerven uit de zestiende tot en met de achttiende eeuw. Voor de periode vanaf 1814 is, naast het archief van het Departement van Marine in het Nationaal Archief, ook het archief van het Marine Etablissement te Vlissingen in het Zeeuws Archief van groot belang.